Liechtenstein od dawna uznawany jest za jeden z najbardziej wolnych i najlepiej prosperujÂących krajĂłw na Âświecie. Mimo to rozwĂłj Liechtensteinu poddano analizie w niewielkim stopniu, poniewaÂż nieliczne istniejÂące badania prowadzono w jĂŞzyku niemieckim, przez co byÂły one niedostĂŞpne wiĂŞkszoÂści amerykaĂąskich uczonych. Ponadto wielu nie widziaÂło potrzeby zajmowania siĂŞ Liechtensteinem, postrzegajÂąc go jako wypadek historii z anachronicznym ustrojem politycznym. Monarchia Liechtensteinu, w odró¿nieniu od monarchii w wiĂŞkszoÂści pozostaÂłych paĂąstw europejskich, utrzymuje szeroki zakres wÂładzy i bierze udziaÂł w codziennych dziaÂłaniach rzÂądu. W istocie, w 2003 roku mieszkaĂący Liechtensteinu zagÂłosowali za przekazaniem Monarchii jeszcze wiĂŞkszej wÂładzy, skÂłaniajÂąc BBC do stwierdzenia, iÂż „zagÂłosowali, by ponownie uczyniĂŚ swego xiĂŞcia monarchÂą absolutnym”1.

Niedawne badania pozwalaj¹ nam jednak przyjrzeÌ siê bli¿ej przyczynom sukcesu Liechtensteinu. Dawid Beattie, by³y ambasador brytyjski w Szwajcarii i Liechtensteinie, opublikowa³ w 2004 roku wyczerpuj¹c¹ historiê Liechtensteinu2. Xi¹¿ka ta, wraz z wczeœniejsz¹ prac¹ Piotra Ratona, prezentuje materia³ wystarczaj¹cy, by przeanalizowaÌ rozwój Liechtensteinu.

Prace ekonomisty i filozofa politycznego Jana Hermana Hoppego, zwÂłaszcza jego doniosÂła xi¹¿ka Demokracja – bĂłg, ktĂłry zawiĂłdÂł: Ekonomia i polityka demokracji, monarchii i Âładu naturalnego, dajÂą nam podstawĂŞ [teoretycznÂą] do analizy rozwoju Liechtensteinu. W swojej xi¹¿ce Hoppe przekonuje, Âże wbrew powszechnym wierzeniom historyczne przejÂście od monarchii do demokracji stanowi upadek, nie rozwĂłj. Hoppe proponuje dwuczĂŞÂściowÂą tezĂŞ na poparcie swojej teorii. Po pierwsze, monarchowie, w przeciwieĂąstwie do politykĂłw demokratycznych, majÂą tendencjĂŞ do przejawiania niskiej preferencji czasowej, przez co unikajÂą, na ile to moÂżliwe, wojen i wysokich podatkĂłw z obawy przed uszczupleniem dÂługoterminowej wartoÂści kapitaÂłowej paĂąstwa. Po drugie, istnieje w monarchii wyraÂźne rozró¿nienie miĂŞdzy rzÂądzÂącymi a rzÂądzonymi, „ÂświadomoœÌ klasowa”, jak nazywa jÂą Hoppe, ktĂłra pobudza obywateli do oporu wobec rzÂądowych naduÂżyĂŚ3.

Pierwsza czêœÌ niniejszego artyku³u wyjaœni szczegó³owo tezê Hoppego, skupiaj¹c siê przede wszystkim na preferencji czasowej i œwiadomoœci klasowej: dwóch czynnikach, które odegra³y kluczow¹ rolê w rozwoju Liechtensteinu. Druga czêœÌ stanowiÌ bêdzie zastosowanie teorii Hoppego do historii Liechtensteinu. CzêœÌ trzecia wyjaœni, dlaczego Liechtenstein zdo³a³ zachowaÌ sw¹ wolnoœÌ w erze rz¹du wszechmog¹cego.

Hoppego teoria monarchii i demokracji

Na pocz¹tku konieczne jest wy³o¿enie, jak Hoppe definiuje preferencjê czasow¹ oraz paùstwo. Preferencja czasowa to stopieù, w jakim ludzie ceni¹ przysz³e korzyœci wzglêdem korzyœci teraŸniejszych. Osoba o niskiej preferencji czasowej zorientowana jest na przysz³oœÌ, na przyk³ad przedk³adaj¹c oszczêdnoœci i inwestycje nad bie¿¹ce wydatki. Natomiast osoba o wysokiej preferencji czasowej zorientowana jest na teraŸniejszoœÌ, preferuj¹c natychmiastow¹ gratyfikacjê4. Hoppe definiuje paùstwo jako terytorialny monopol ostatecznego podejmowania decyzji (jurysdykcja) i wyw³aszczania zasobów poprzez naruszenia praw w³asnoœci (opodatkowanie). Paùstwa z natury maj¹ tendencjê do rozrastania siê, gdy rz¹dz¹cy d¹¿¹ do zwiêkszenia iloœci obszarów znajduj¹cych siê pod ich jurysdykcj¹. Oprócz tego rz¹dz¹cy sk³onni bêd¹ konfiskowaÌ bogactwo w skali rosn¹cej. W skrócie, w³adcy paùstwa naturalnie wykorzystuj¹ jego zasoby dla swych w³asnych korzyœci5.

W monarchii rodzina krĂłlewska „posiada” paĂąstwo, jako Âże panujÂący monarcha zachowuje kontrolĂŞ nad paĂąstwem aÂż do swej Âśmierci, przekazujÂąc jego posiadanie swemu nastĂŞpcy. PaĂąstwo jest w efekcie wÂłasnoÂściÂą prywatnÂą, przez co Hoppe okreÂśla monarchiĂŞ dziedzicznÂą jako „prywatnÂą wÂłasnoœÌ rzÂądu”6. Monarcha bĂŞdzie opodatkowywaÂł swoich poddanych, jednak utrzyma podatki na moÂżliwie najniÂższym poziomie, poniewaÂż, dosÂłownie „posiadajÂąc” paĂąstwo, ma on motywacjĂŞ do pozostawienia swych poddanych tak produktywnymi, jak to tylko moÂżliwe. Wysokie podatki ostatecznie zmniejszajÂą dÂługoterminowÂą wartoœÌ kapitaÂłowÂą paĂąstwa, poniewaÂż kiedy ludzie produkujÂą wartoÂściowe rzeczy, spodziewajÂą siĂŞ zysku ze swej pracy. JednakÂże jeÂśli podatki sÂą wysokie, ludzie majÂą nik³¹ motywacjĂŞ, by nadal produkowaĂŚ, skoro owoce ich pracy trafiajÂą wy³¹cznie do paĂąstwa. Tak wiĂŞc wraz ze zwiĂŞkszeniem podatkĂłw zmniejsza siĂŞ produktywnoœÌ. W ten sposĂłb wysokie podatki redukujÂą dÂługoterminowÂą wartoœÌ kapitaÂłowÂą paĂąstwa, a tym samym przyszÂłe przychody monarchy pochodzÂące z podatkĂłw. W rezultacie monarchowie majÂą tendencjĂŞ do przejawiania niskiej preferencji czasowej i utrzymywania podatkĂłw na niskim poziomie, zachowujÂąc wartoœÌ kapitaÂłowÂą swego monopolu na opodatkowanie. Faktycznie monarchowie czĂŞsto prowadzÂą swe wÂłasne „normalne” biznesy, dziĂŞki czemu nie muszÂą polegaĂŚ wy³¹cznie na przychodach z podatkĂłw7.

Z kolei w demokracji egzekutywÂą jest najczĂŞÂściej prezydent lub premier, wybierany na okreÂślony czas (zazwyczaj cztery lata). Nie przekazuje on posiadania paĂąstwa swym nastĂŞpcom i w zasadzie sam go nie posiada. PrezydentĂłw najlepiej opisaĂŚ jako „tymczasowych zarzÂądcĂłw bÂądÂź powiernikĂłw”8. PaĂąstwo nie jest posiadane przez prywatnÂą rodzinĂŞ, lecz przez wszystkich. Przeto demokracjĂŞ moÂżna okreÂśliĂŚ jako publicznÂą wÂłasnoœÌ rzÂądu. Jako Âże prezydent jedynie kontroluje monopol opodatkowania i jurysdykcji przez krĂłtki czas, ma on zachĂŞtĂŞ do wyzyskania paĂąstwa i jego poddanych na ile to moÂżliwe w czasie swych rzÂądĂłw; demokratycznie wybrany prezydent bĂŞdzie miaÂł wysokÂą preferencjĂŞ czasowÂą. W demokracji zatem rzÂądzÂący majÂą silnÂą motywacjĂŞ, by nakÂładaĂŚ wysokie podatki w celu maxymalizacji swej wÂładzy w okresie urzĂŞdowania9. Na poparcie tej teorii Hoppe zauwaÂża, iÂż monarchowie nie nakÂładali podatkĂłw od dochodu, ktĂłre karzÂą produktywnoœÌ; podatek dochodowy jest tworem demokracji10.

Z tego samego powodu monarchie akumulujÂą mniejsze zadÂłuÂżenie niÂż demokracje. Jest mniej prawdopodobne, by krĂłl zaciÂągaÂł dÂługi ponad miarĂŞ, poniewaÂż „jego «naturalnÂą» skÂłonnoœÌ do ich zaciÂągania powstrzymuje fakt, iÂż on, jako prywatny wÂłaÂściciel rzÂądu, i jego nastĂŞpcy sÂą osobiÂście odpowiedzialni za spÂłatĂŞ wszystkich rzÂądowych zobowiÂązaĂą”11. Monarcha moÂże staĂŚ siĂŞ bankrutem, a jego wierzyciele mogÂą zmusiĂŚ go do upÂłynnienia swoich aktywĂłw w celu spÂłaty dÂługu. Prezydenci natomiast majÂą tendencjĂŞ do akumulowania nadmiernego zadÂłuÂżenia. ZobowiÂązania, jakie zaciÂągajÂą, uznawane sÂą za publiczne, nie prywatne. Prezydent, w przeciwieĂąstwie do monarchy, nie moÂże zostaĂŚ pociÂągniĂŞty do odpowiedzialnoÂści osobistej. Stwarza to rosnÂący bodziec, zachĂŞcajÂący do akumulacji ogromnego zadÂłuÂżenia, przekazywanego przyszÂłym pokoleniom12.

Monarcha, jako prywatny wÂłaÂściciel paĂąstwa, skÂłania siĂŞ ku utrzymaniu istniejÂącego prawa wÂłasnoÂści prywatnej i ma nik³¹ zachĂŞtĂŞ do redystrybucji dochodu i mienia. Ma on niewielkÂą motywacjĂŞ do redystrybuowania bogactwa za pomocÂą ÂśrodkĂłw takich jak cÂła, opieka spoÂłeczna lub subsydiowanie przedsiĂŞbiorstw, gdyÂż ostatecznym rezultatem kaÂżdej redystrybucji jest nagradzanie nieproduktywnoÂści. Nagradzanie nieproduktywnoÂści wzmaga tylko przysz³¹ nieproduktywnoœÌ; tak wiĂŞc redystrybucja zmniejsza wartoœÌ kapitaÂłowÂą paĂąstwa. Z kolei prezydent oraz wybrana legislatura coraz bardziej preferowaĂŚ bĂŞdÂą tworzenie pozytywnego prawa „publicznego”, aby zyskaĂŚ nowe grupy wyborcĂłw; nie sÂą oni [tj. prezydent i legislatura] wÂłaÂścicielami paĂąstwa, wiĂŞc nie majÂą powodu, by utrzymaĂŚ jego wartoœÌ. Z tej przyczyny cÂła, opieka spoÂłeczna oraz paĂąstwowa pomoc przedsiĂŞbiorstwom bĂŞdÂą czĂŞsto spotykane w demokracji13.

Redystrybucja bogactwa, jaka towarzyszy demokracji, ma dwa efekty, oba negatywne. Po pierwsze, prawo „staje siĂŞ coraz bardziej elastyczne i nieprzewidywalne”14. Podnosi to preferencje czasowe, poniewaÂż jeÂśli wiesz, Âże twoja wÂłasnoœÌ moÂże w kaÂżdej chwili zostaĂŚ zabrana, motywacja do oszczĂŞdzania jest niewielka; biznes inwestuje mniej i ludzie oszczĂŞdzajÂą mniej. Ponadto podnosi to wskaÂźniki przestĂŞpczoÂści, gdyÂż prawo ciÂągle siĂŞ zmienia i nie istniejÂą staÂłe normy. Po drugie, redystrybucja prowadzi do „infantylizacji” spoÂłeczeĂąstwa tak, Âże praktycznie wszystkie biznesy i jednostki sÂą zaleÂżne od rzÂądu. Transfer dochodu do kogoÂś, kto nie zrobiÂł nic, by naĂą zasÂłuÂżyĂŚ, wynagradza go za bycie nieproduktywnym; w ten sposĂłb redystrybucja wzmaga problemy, ktĂłre ma w zamierzeniu zwalczaĂŚ. PrzedsiĂŞbiorstwa, ktĂłre korzystajÂą z subsydiĂłw i ceÂł, stajÂą siĂŞ mniej efektywne i domagajÂą siĂŞ kolejnych ceÂł i subsydiĂłw. Biorcy zasiÂłkĂłw nie znajdujÂą pracy, domagajÂąc siĂŞ zamiast tego wiĂŞcej zasiÂłkĂłw15. W rezultacie wiĂŞkszoœÌ rzÂądĂłw Zachodu przeznacza ponad 50 procent caÂłkowitych wydatkĂłw na paĂąstwowÂą pomoc, w porĂłwnaniu z niemal ÂżadnÂą [pomocÂą] w czasach monarchicznych16. Skutkiem tego jest, jak okreÂśla to Hoppe, „proces decywilizacyjny”, w ktĂłrym preferencje czasowe rzÂądzÂących i rzÂądzonych stale rosnÂą, a rzÂąd wkracza w prawie wszystkie aspekty codziennego Âżycia17.

Podczas gdy wszystkie rzÂądy sÂą z natury expansywne, rzÂądy monarchiczne preferujÂą najmniej kosztowne i najmniej agresywne Âśrodki pozyskiwania nowych obszarĂłw. Monarcha, ktĂłry podnosi podatki, by zbudowaĂŚ armiĂŞ, ryzykuje pomniejszenie wartoÂści kapitaÂłowej swego paĂąstwa. BĂŞdzie on zatem rozszerzaÂł swe dominia za pomocÂą taĂąszych ÂśrodkĂłw, takich jak ma³¿eĂąstwa polityczne i kupno. Kiedy monarchowie nie mogÂą dokonywaĂŚ expansji tymi metodami i muszÂą iœÌ na wojnĂŞ, walczÂą „tanim kosztem”, zatrudniajÂąc najemnikĂłw i zwalniajÂąc ich z ukoĂączeniem kampanii18.

WÂładca demokratyczny ma motywacjĂŞ, by powiĂŞkszaĂŚ zasoby terytorialne swego paĂąstwa poprzez najszybsze dostĂŞpne Âśrodki, by albo zmaxymalizowaĂŚ swe zyski przed opuszczeniem urzĂŞdu, albo zaimponowaĂŚ wyborcom, Âżeby zostaĂŚ wybranym ponownie. Tak wiĂŞc zamiast ma³¿eĂąstw i kupna prezydent bĂŞdzie zajmowaÂł terytoria za pomocÂą szybszych ÂśrodkĂłw, tj. podboju militarnego. W zasadzie opcje ma³¿eĂąstw i kupna sÂą niedostĂŞpne demokratycznym rzÂądzÂącym, poniewaÂż prezydent nie „posiada” paĂąstwa i z tego wzglĂŞdu nie moÂże dokonaĂŚ przeniesienia jego wÂłasnoÂści19.

WÂładzĂŞ rzÂądu w monarchii ogranicza drugi czynnik: ÂświadomoœÌ klasowa poddanych. Jako Âże monarcha jest prywatnym wÂłaÂścicielem paĂąstwa, bĂŞdzie on rozdzielaÂł paĂąstwowe etaty wÂśrĂłd swej rodziny, przyjació³ oraz dworzan. Ma on niewielkÂą motywacjĂŞ, by dawaĂŚ pracĂŞ zwykÂłym mieszkaĂącom, poniewaÂż umoÂżliwiÂłoby im to wejÂście w udziaÂł w zyskach jego rodziny. Tym samym w warunkach monarchii rozwija siĂŞ wÂśrĂłd ogó³u ludnoÂści „ÂświadomoœÌ klasowa”20. Ludzie dostrzegajÂą wyraÂźne rozró¿nienie miĂŞdzy sobÂą a klasÂą panujÂącÂą, przez co zawziĂŞcie broniÂą swoich swobĂłd. SprzeciwiajÂą siĂŞ wysokiemu opodatkowaniu i widzÂą wojny jako problem monarchy, nie ich. StÂąd monarsze brakuje wÂładzy, by wcielaĂŚ swych poddanych do armii, i pozostaje mu zatrudnianie najemnikĂłw. SpoÂłeczeĂąstwo oczekuje teÂż, Âże monarcha sam bĂŞdzie finansowaÂł wojny; w dawniejszych monarchiach panujÂący finansowali wojny samemu bÂądÂź poprzez minimalne opodatkowanie. W demokracjach przeciwnie — zasadÂą staje siĂŞ nacjonalizm, w miarĂŞ jak ludzie, nie widzÂąc ró¿nicy miĂŞdzy rzÂądzÂącymi a rzÂądzonymi, zaczynajÂą emocjonalnie utoÂżsamiaĂŚ siĂŞ z narodem jako caÂłoÂściÂą. W ten sposĂłb spoÂłeczeĂąstwo toleruje masowy pobĂłr do wojska i wysokie opodatkowanie21.

Cechy osobiste rzÂądzÂących rĂłwnieÂż ulegajÂą pogorszeniu w warunkach demokracji. Monarchowie otrzymujÂą swÂą pozycjĂŞ z przypadku urodzenia; tak wiĂŞc moÂżliwe jest, Âże xi¹¿ê bĂŞdzie „nieszkodliwym dyletantem lub nawet dobrÂą i moralnÂą osobÂą”22. Z kolei wybrany prezydent prawie na pewno bĂŞdzie demagogiem, gdyÂż demokracja upolitycznia wszystkie aspekty Âżycia; nic nie znajduje siĂŞ poza sferÂą polityki. Taki stan rzeczy bierze w demokracji gĂłrĂŞ, poniewaÂż, jak wspomniano wczeÂśniej, znika ró¿nica miĂŞdzy rzÂądzÂącymi a rzÂądzonymi. Skoro kaÂżdy moÂże teraz wzi¹Ì udziaÂł w rabunku, spoÂłeczeĂąstwo nie bĂŞdzie mocno oponowaÂło przeciwko rzÂądowym innowacjom. ZachĂŞca to politykĂłw do pobudzania zawiÂści mas poprzez dawanie im datkĂłw z programĂłw opieki spoÂłecznej. W takim ustroju politykiem majÂącym najwiĂŞksze powodzenie bĂŞdzie jedynie najlepszy demagog23. Demokratyczny polityk odnoszÂący sukcesy musi niemal stale, by uj¹Ì to sÂłowami H.L. Menckena (1926, s. 118), „korzyĂŚ siĂŞ przed Âświniami”. OprĂłcz tego monarchia promuje wÂśrĂłd xi¹¿¹t poglÂądy kosmopolityczne, poniewaÂż, w przeciwieĂąstwie do demokracji, zniechĂŞca do nacjonalizmu. Xi¹¿êta nie majÂący poglÂądĂłw nacjonalistycznych bĂŞdÂą uczyĂŚ siĂŞ jĂŞzykĂłw i zwyczajĂłw panujÂących w innych rejonach, dziĂŞki czemu bĂŞdÂą bardziej biegli w dyplomacji24. Z tego wzglĂŞdu w monarchii istnieje moÂżliwoœÌ, Âże rzÂądy sprawowaĂŚ bĂŞdzie dobrotliwy wÂładca; demokracja gwarantuje, iÂż tylko najgorsi dotrÂą na szczyt.

KoĂączÂąc, rzÂądy monarchiczne dajÂą libertarianom moÂżliwoœÌ „reformy odgĂłrnej”, ktĂłra niedostĂŞpna jest w warunkach demokracji. Monarcha, jak wspomniano wyÂżej, dziedziczy swÂą pozycjĂŞ poprzez urodzenie, dziĂŞki czemu moÂże byĂŚ takÂże osobÂą przyzwoitÂą. Natomiast demokratyczni politycy sÂą „obecnie wybierani na podstawie ich zdolnoÂści demagogicznych oraz udokumentowanej historii notorycznych, nieetycznych czynĂłw”25, a zatem jest maÂło prawdopodobne, by moÂżna byÂło przekonaĂŚ ich do idei libertariaĂąskich26.

Zastosowanie [teorii] do Liechtensteinu

Utworzenie paĂąstwa

Utworzenie Liechtensteinu zgadza siĂŞ z teoriÂą Hoppego dotyczÂącÂą rzÂądu prywatnego; paĂąstwo to utworzone zostaÂło poprzez pokojowe, polityczne kupno dwĂłch obszarĂłw. Dom LiechtensteinĂłw zacz¹³ gromadzenie terytoriĂłw tworzÂących wspó³czesny Liechtenstein w 1699 roku, gdy xi¹¿ê Jan Adam Andrzej von Liechtenstein nabyÂł majĂŞtnoœÌ Schellenberg. W 1712 r. zakupiÂł takÂże hrabstwo Vaduz. Poprzedni wÂłaÂściciel uwaÂżaÂł przychody z owych terytoriĂłw za niewystarczajÂące z powodu m.in. spoÂłecznej i finansowej niestabilnoÂści oraz braku zasobĂłw naturalnych, pragnÂąc znaleŸÌ „kupca, ktĂłry byÂł na tyle majĂŞtny, by nie potrzebowaÂł przychodĂłw z owych terytoriĂłw”27. Cesarz austriacki28 Karol VI zezwoliÂł nastĂŞpcy Jana Adama, xiĂŞciu Antoniemu Florianowi, na po³¹czenie obu terytoriĂłw pod nazwiskiem Domu LiechtensteinĂłw w 1719 roku, czyniÂąc je 343. paĂąstwem ÂŚwiĂŞtego Cesarstwa Rzymskiego29. XiĂŞstwo pozostawaÂło czĂŞÂściÂą Cesarstwa do osiÂągniĂŞcia peÂłnej suwerennoÂści w 1806 roku.

Polityka zagraniczna

Preferencja czasowa i œwiadomoœÌ klasowa ogranicza³y politykê zagraniczn¹ Liechtensteinu, ze zniesieniem armii jako prawdopodobnie najlepszym przyk³adem. Kiedy wojna prusko-austriacka zaczê³a siê w roku 1866, Liechtenstein opowiedzia³ siê po stronie swego s¹siada, Austrii, jako ¿e Dom Liechtensteinów i Dom Habsburgów cieszy³y siê d³ugotrwa³ym zwi¹zkiem. Xi¹¿ê Jan II poprowadzi³ armiê osiemdziesiêciu mieszkaùców Liechtensteinu do boju na obszarze W³och; jak przewiduje teoria Hoppego, Jan II sfinansowa³ kampaniê samemu (w rzeczy samej, utrzymywa³ on ca³¹ armiê z w³asnych funduszy). Z koùcem wojny rozwi¹zany zosta³ Zwi¹zek Niemiecki, a Liechtenstein, jako jego cz³onek, zobowi¹zany by³ do utrzymywania wojska. Kiedy obowi¹zek ten znikn¹³, jak wyjaœnia Raton (1970, s. 45-46), Jan II uzna³ armiê za niepotrzebny wydatek i rozwi¹za³ j¹ w roku 1868.

NaleÂży wspomnieĂŚ, iÂż Raton i Beattie nie sÂą zgodni co do zniesienia armii. Jak wspomniano wyÂżej, Raton opisuje je jako jednostronnÂą decyzjĂŞ Jana II. Beattie (2004a, s. 30) z kolei twierdzi, Âże kiedy skoĂączyÂła siĂŞ wojna, parlament „skorzystaÂł z okazji do odmowy dalszych wydatkĂłw wojskowych”. Jan II, wedÂług Beattiego, sprzeciwiaÂł siĂŞ parlamentowi, lecz ostatecznie daÂł za wygranÂą. Jakkolwiek jednak by patrzeĂŚ, prywatny rzÂąd Liechtensteinu odegraÂł kluczowÂą rolĂŞ w wyeliminowaniu wojska. JeÂśli Raton ma racjĂŞ, to niska preferencja czasowa Jana II przyczyniÂła siĂŞ do tego, iÂż postrzegaÂł armiĂŞ jako niepotrzebny drenaÂż jego kapitaÂłu. W opisie Beattiego zasadniczÂą rolĂŞ odgrywa ÂświadomoœÌ klasowa, poniewaÂż parlament stanowi ga³¹Ÿ rzÂądu najbliÂższÂą spoÂłeczeĂąstwu; jeÂśli parlament zmusiÂł Jana do rozwiÂązania wojska, byÂło to prawdopodobnie odzwierciedleniem ÂświadomoÂści klasowej ich wyborcĂłw, ktĂłrzy widzieli w czynnej armii zagroÂżenie dla wolnoÂści.

Liechtenstein kontynuowaÂł politykĂŞ nieutrzymywania czynnego wojska w czasie obu wojen Âświatowych. Jan II opieraÂł siĂŞ nawet pewnym naciskom spoÂłecznym, domagajÂącym siĂŞ ponownego utworzenia armii w celu wsparcia Austrii w czasie pierwszej wojny Âświatowej. Beattie (2004a, s. 39-40) pisze, Âże „biorÂąc pod uwagĂŞ silnie proaustriackie nastroje w XiĂŞstwie” oraz historyczne konexje Domu LiechtensteinĂłw z AustriÂą, „zapewne zaskakujÂące jest, iÂż Jan II zaj¹³ tak stanowcze i dalekowzroczne stanowisko”. Trudno byÂłoby znaleŸÌ lepszy historyczny przykÂład dalekowzrocznoÂści wÂładcy, ktĂłra ocaliÂła jego lud przed katastrofÂą.

Polityka gospodarcza

Preferencja czasowa i ÂświadomoœÌ klasowa utrzymaÂły podatki od osĂłb fizycznych i od osĂłb prawnych na niskim poziomie przez ca³¹ historiĂŞ Liechtensteinu. Prawo podatkowe, inaczej niÂż w Stanach Zjednoczonych, nie jest nad wyraz drobiazgowe30. System podatkowy jest progresywny, a maxymalna stopa podatku dochodowego od osĂłb fizycznych — liczÂąc szczebel krajowy oraz lokalny — wynosi jedynie 17,01 procent; obowiÂązuje rĂłwnieÂż progresywny podatek od majÂątku bÂądÂź aktywĂłw, ale jego stopa maxymalna wynosi tylko 8,5 procent31.

Od lat dwudziestych XX wieku polityka podatkowa dotycz¹ca biznesu koncentrowa³a siê raczej na istniej¹cym ju¿ kapitale ni¿ na wytwarzanym bogactwie, dochodzie czy zyskach (chocia¿ wprowadzono pewne zmiany dostosowuj¹ce j¹ do obecnych warunków ekonomicznych) i zawsze pozostawa³a ³agodna32. Polityka ta odzwierciedla nisk¹ preferencjê czasow¹, poniewa¿ umo¿liwia przedsiêbiorstwom i przemys³owi zwiêkszanie d³ugoterminowej wartoœci kapita³owej paùstwa; zatrzymuj¹c du¿¹ czêœÌ generowanego bogactwa, przeznaczaj¹ j¹ one na prowadzenie badaù i rozwój. Doprowadzi³o to do postêpów w badaniach i rozwoju, jakich nie spodziewano by siê po Liechtensteinie ze wzglêdu na jego ma³y rozmiar. Przyk³adowo, w roku 2000 przedsiêbiorstwa przemys³owe w Liechtensteinie przeznaczy³y oko³o 5 procent swojego obrotu exportowego na badania i rozwój, kieruj¹c do tej sfery 11 procent swego personelu33.

Liechtenstein wprowadziÂł kilka programĂłw opieki socjalnej, takich jak ubezpieczenia spoÂłeczne, zdrowotne, inwalidzkie i od utraty pracy. Nie powinno to byĂŚ zaskoczeniem, biorÂąc pod uwagĂŞ poÂłoÂżenie kraju na kontynencie paĂąstw dobrobytu. Mimo to wydatki Liechtensteinu na opiekĂŞ spoÂłecznÂą sÂą znacznie niÂższe niÂż w przypadku paĂąstw demokratycznych, gdzie, jak wspomniano wyÂżej, wydatki te pochÂłaniajÂą zazwyczaj ponad 50 procent [caÂłoÂści] wydatkĂłw rzÂądowych. W roku 2001 Liechtenstein przeznaczyÂł na opiekĂŞ spoÂłecznÂą tylko 20 procent swego budÂżetu. Beattie (2004a, s. 347) podkreÂśla, iÂż w Liechtensteinie nie ma „kultury zapomogowej”, a jego programy pomocowe oparte sÂą na wzajemnoÂści, zobowiÂązujÂąc biorcĂłw do znalezienia pracy w moÂżliwie najkrĂłtszym czasie, by unikaĂŚ zaleÂżnoÂści od paĂąstwa.

ÂŚwiadomoœÌ klasowa odegraÂła w Liechtensteinie waÂżnÂą rolĂŞ w ograniczaniu paĂąstwowej interwencji w gospodarkĂŞ. Na przykÂład opisujÂąc postawĂŞ mieszkaĂącĂłw Liechtensteinu, Beattie (2004a, s. 275-276) zauwaÂża, Âże d¹¿enia paĂąstwa hamowane byÂły „tradycyjnym, czasem nadmiernym, sprzeciwem wyborcĂłw, ktĂłrzy sÂą silnie uprzedzeni do «duÂżego rzÂądu»”.

Polityka Liechtensteinu dotyczÂąca unikania podatkĂłw daje uderzajÂący przykÂład niechĂŞci kraju wobec duÂżego rzÂądu. W Liechtensteinie — inaczej niÂż w wiĂŞkszoÂści zachodnich demokracji — unikanie pÂłacenia podatkĂłw nie jest przestĂŞpstwem (choĂŚ zaklasyfikowane jest jako wykroczenie)34. Powodem tego jest, jak podaje Beattie (2004a, s. 322), to, Âże „obywatel ma byĂŚ postrzegany jako osoba godna zaufania i rozsÂądna, a nie jako jednostka, ktĂłrÂą naleÂży rozporzÂądzaĂŚ”35. KaÂżdy Amerykanin, ktĂłry przetrwaÂł kontrolĂŞ IRS36, wie, Âże w masowej demokracji panuje inna mentalnoœÌ.

NarĂłd Liechtensteinu wykazuje niskÂą preferencjĂŞ czasowÂą oraz zdrowy sceptycyzm wzglĂŞdem opodatkowania. Rezultatem tego jest paĂąstwo, w ktĂłrym, wedÂług Beattiego (2004a, s. 323):

Polityka podatkowa ma charakter dÂługoterminowy, stabilny i przewidywalny. IntencjÂą jest pozostawienie obywatelom moÂżliwie najwiĂŞkszej swobody decydowania o najlepszym korzystaniu z wÂłasnych pieniĂŞdzy. Decyzje dotyczÂące podatkĂłw podejmowane sÂą na szczeblu bliskim obywatelom, a czasem przez nich samych. Centralne i lokalne wydatki rzÂądu sÂą przejrzyste i ÂściÂśle nadzorowane. Administracja nie boryka siĂŞ z naduÂżyciami. Nie ma rozroÂśniĂŞtej i marnotrawnej biurokracji ani spekulatywnych, wielkich projektĂłw o niepewnym wyniku budÂżetowym.

Cechy te ograniczyÂły rzÂąd rĂłwnieÂż w innych obszarach gospodarki. ZapoÂżyczanie siĂŞ nigdy nie byÂło problemem, a dÂług publiczny dosÂłownie nie istnieje. Nigdy nie istniaÂł takÂże problem nadmiernych wydatkĂłw; od lat nie pojawiÂł siĂŞ nawet deficyt budÂżetowy37. PrzedsiĂŞbiorstwa i przemysÂł nigdy nie otrzymaÂły Âżadnych subsydiĂłw. Beattie (2004a, s. 140) stwierdza, iÂż firmy przemysÂłowe Liechtensteinu „pozostawiono na Âłasce losu”. JednakÂże, jak przewidziaÂłby Hoppe, „poradziÂły sobie”38 bez pomocy rzÂądu.

Monarchia dzisiaj

Jak wspomniano wy¿ej, Liechtenstein zachowuje wiele cech dawnego ustroju. Monarchia posiada szeroki zakres w³adzy, wliczaj¹c prawo mianowania sêdziów, veta ustawodawczego oraz rozwi¹zywania parlamentu. Ponadto, jak przewiduje teoria Hoppego, Monarchia prowadzi liczne biznesy (jak np. bank LGT oraz spó³kê dostarczaj¹c¹ ry¿ genetycznie modyfikowany), dziêki czemu nie musi polegaÌ na przychodach z podatków; w rzeczywistoœci Monarchia jest ca³kowicie samowystarczalna, nie otrzymuj¹c przychodów z podatków39.

Monarchia dowiodÂła teÂż swojej otwartoÂści na idee libertariaĂąskie. Xi¹¿ê Jan Adam II, ktĂłry panowaÂł jako xi¹¿ê suweren od 1989 do 2004 r., gdy przekazaÂł wÂładzĂŞ swemu synowi (pozostajÂąc gÂłowÂą paĂąstwa), elokwentnie broniÂł niskich podatkĂłw swego kraju w dyspucie z OrganizacjÂą Wspó³pracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). W roku 1996 OECD zainicjowaÂła projekt dotyczÂący „szkodliwej konkurencji podatkowej”40. Po serii raportĂłw OECD okreÂśliÂła Liechtenstein (wraz z Monako, AndorÂą oraz innymi maÂłymi paĂąstwami) mianem „Niewspó³pracujÂącego Raju Podatkowego”41. OECD — mimo iÂż Liechtenstein nie byÂł jej czÂłonkiem — wezwaÂła do naÂłoÂżenia na Liechtenstein sankcji, jeÂżeli nie zharmonizuje on swej polityki podatkowej i przepisĂłw o tajemnicy bankowej z tymi, ktĂłre obowiÂązujÂą w wiĂŞkszych, bardziej zcentralizowanych demokracjach. Niskie podatki i liberalna tajemnica bankowa, argumentowaÂła OECD, zachĂŞcajÂą miĂŞdzynarodowy biznes do przenoszenia kapitaÂłu do mniejszych jurysdykcji. Xi¹¿ê Jan Adam, starajÂąc siĂŞ o wykreÂślenie Liechtensteinu z listy, podj¹³ negocjacje z OECD. JednakÂże kiedy OECD odmĂłwiÂła traktowania Liechtensteinu jak paĂąstwa czÂłonkowskiego, zakoĂączyÂł on negocjacje42.

Jan Adam zaprezentowaÂł podczas debaty z OECD proroczy krytycyzm wobec centralizacji gospodarczej. PrzekonywaÂł, Âże mimo dobrych intencji czÂłonkĂłw OECD ostatecznym rezultatem ich propozycji byÂłby „Âświatowy kartel podatkowy”43. Xi¹¿ê zaznaczyÂł, Âże zcentralizowane opodatkowanie oraz ograniczona prywatnoœÌ finansowa traktowaÂłyby zwykÂłych obywateli jak przestĂŞpcĂłw, zmuszajÂąc ich do udowadniania swej niewinnoÂści, nawet kiedy nie zostali oskarÂżeni o przestĂŞpstwo. Nawet przestĂŞpcy, podkreÂśliÂł, uwaÂżani sÂą za niewinnych do udowodnienia im winy. Beattie (2004a, s. 331) tÂłumaczy to stanowisko w swej relacji z mowy tronowej Jana Adama z 29 marca 2001:

PeÂłna i ogĂłlnoÂświatowa wymiana informacji uczyniÂłaby obywateli caÂłkowicie przezroczystymi przed paĂąstwem we wszystkich ich sprawach finansowych, zobowiÂązujÂąc ich do staÂłego (w przeciwieĂąstwie do zwykÂłych przestĂŞpcĂłw) udowadniania swej niewinnoÂści przed wÂładzami. Zamiary mogÂą byĂŚ dobre; jednak logicznÂą konsekwencjÂą byÂłby rzÂąd Âświatowy zwany OECD, odpowiedzialny przed garstkÂą politykĂłw pociÂągajÂących za sznurki w tle, nikim wiĂŞcej.

Jan Adam odniĂłsÂł sukces w libertariaĂąskiej „reformie odgĂłrnej”, gdy obywatele Liechtensteinu zaaprobowali jego pakiet poprawek konstytucyjnych w 2003 roku. Beattie (2004a, s. 176) zauwaÂża, Âże ArtykuÂł I zmieniono nastĂŞpujÂąco: „Celem XiĂŞstwa Liechtenstein jest umoÂżliwienie mieszkajÂącym w jego granicach ludziom Âżycia ze sobÂą w wolnoÂści i pokoju”. Zdanie to, wyjaÂśnia Beattie (2004a, s. 176), zostaÂło umieszczone, „by podkreÂśliĂŚ, Âże bycie czÂłonkiem paĂąstwa opiera siĂŞ na wolnej woli oraz Âże paĂąstwo nie jest celem samym w sobie”. W demokracji natomiast paĂąstwo rzeczywiÂście d¹¿y do stania siĂŞ „celem samym w sobie”. Demokracje podatne sÂą na emocjonalny, nacjonalistyczny kolektywizm44, w ktĂłrym Âżaden sprzeciw nie jest tolerowany, a jednostki sÂą depersonalizowane na korzyœÌ gloryfikowanego, abstrakcyjnego paĂąstwa narodowego. Eryk von Kuehnelt-Leddihn (1943) poÂświĂŞciÂł ca³¹ xi¹¿kĂŞ — odpowiednio zatytuÂłowanÂą The Menace of the Herd [Widmo TÂłumu] — tej kÂłopotliwej cesze demokracji. NazywajÂąc wspó³czesnÂą demokracjĂŞ „ochlokracjÂą” (rzÂądy motÂłochu), Kuehnelt-Leddihn (1943, s. 116; podkreÂślenie w oryginale) pisze: „JedynÂą wolnoÂściÂą kompatybilnÂą z prawdziwym duchem ochlokracji jest wolnoœÌ kolektywna — wolnoœÌ klasy bÂądÂź paĂąstwa narodowego”. Restrykcje rzÂądu StanĂłw Zjednoczonych naÂłoÂżone na swobody obywatelskie podczas pierwszej wojny Âświatowej — wojny, do ktĂłrej Ameryka przystÂąpiÂła, by „uczyniĂŚ Âświat bezpiecznym dla demokracji” — stanowiÂą chyba najlepszy dowĂłd tej tendencji. Ze wszystkich walczÂących paĂąstw Ameryka byÂła bezspornie najbardziej demokratycznym. Jak zauwaÂżyÂł historyk Niall Ferguson (1999, s. 222-223), najbardziej dotkliwe Âśrodki przeciwko opozycji podjĂŞto w Ameryce; okreÂśla on je jako „drakoĂąskie” i stwierdza, Âże „uczyniÂły one kpinĂŞ z twierdzenia paĂąstw alianckich, jakoby walczyÂły o pokĂłj”.

Xi¹¿êcy zestaw poprawek zawiera³ jeszcze inn¹ libertariaùsk¹ propozycjê: gwarantowane prawo gmin do od³¹czenia siê od paùstwa. Niektórzy jego krytycy utrzymywali, ¿e œrodek ten bêdzie zachêca³ do oddzielenia siê i w ¿adnym razie nie by³ konieczny, poniewa¿ gminy mia³y prawo do secesji dziêki ju¿ istniej¹cym postanowieniom [konstytucji]. Jan Adam II pragn¹³ jednak¿e, aby prawo do secesji z dwóch powodów by³o jasno wyra¿one. Po pierwsze, jest on zdecydowanym zwolennikiem prawa do samostanowienia i chcia³ daÌ przyk³ad na szczeblu miêdzynarodowym. Po drugie, w szczególnie dalekowzrocznym spostrze¿eniu stwierdzi³ on, ¿e w pewnym momencie Szwajcaria mo¿e przyst¹piÌ do Unii Europejskiej i, jeœli tak by siê sta³o, Liechtenstein móg³by pójœÌ w jej œlady z powodu bliskich powi¹zaù gospodarczych i politycznych miêdzy oboma krajami. Niektóre gminy mog¹ jednak nie chcieÌ przy³¹czenia do Unii Europejskiej, a kodyfikacja prawa do secesji zagwarantowa³aby im mo¿liwoœÌ wyboru45.

Co ciekawe, poczÂątkowe propozycje Jana Adama dotyczÂące secesji nie ograniczaÂły siĂŞ jedynie do gmin; pragn¹³ on nadaĂŚ prawo do secesji okrĂŞgom, a nawet jednostkom. Jego krytycy uznali jednak te opcje za niewykonalne. Beattie poÂświĂŞca niewiele czasu debacie dotyczÂącej propozycji Jana Adama odnoÂśnie do umoÂżliwienia jednostkom secesji, nadmieniajÂąc tylko, Âże niektĂłrzy krytycy twierdzili, iÂż jednostki juÂż mogÂą dokonywaĂŚ secesji poprzez wyjazd z kraju46. PoniewaÂż jednostki i tak mogÂą opuÂściĂŚ kraj, ukonstytuowanie takiego prawa nie miaÂłoby wiele sensu. StÂąd teÂż Xi¹¿ê prawdopodobnie pragn¹³ zapewniĂŚ jednostkom prawo do ogÂłoszenia siĂŞ niezaleÂżnymi od paĂąstwa w ujĂŞciu podobnym, jakie sugerowali libertarianie, tacy jak Herbert Spencer (1851), Hoppe (2001), a takÂże Murray Rothbard (1982, s. 182)47. Propozycja ta — rozwaÂżana w Âświetle poprawki do ArtykuÂłu I, ktĂłry podkreÂśla, iÂż czÂłonkostwo w XiĂŞstwie opiera siĂŞ na wolnej woli — sugeruje, Âże Jan Adam inspirowaÂł siĂŞ libertariaĂąskimi poglÂądami na secesjĂŞ i paĂąstwo. Jak zauwaÂża Andrzej Kreptul (2003), nawet liberalno-demokratyczni myÂśliciele, ktĂłrzy uznajÂą prawo do secesji, uwaÂżajÂą wspó³czesne przymusowe paĂąstwo absolutnie za konieczne do [utrzymania] „sprawiedliwego” spoÂłeczeĂąstwa i nie opowiadajÂą siĂŞ za secesjÂą jednostek48.

Mimo to, chociaÂż Liechtenstein przypomina dawny ustrĂłj na wiele sposobĂłw, nie jest juÂż rzÂądem prywatnym pod wzglĂŞdem formy; Monarchia nie posiada juÂż paĂąstwa. Raton (1970, s. 106) wyjaÂśnia, iÂż XiĂŞstwo nie jest juÂż „prywatnÂą wÂłasnoÂściÂą XiĂŞcia”. Konstytucja Liechtensteinu zawiera liczne elementy demokracji bezpoÂśredniej, a mieszkaĂący mogÂą nawet przegÂłosowaĂŚ zniesienie Monarchii49. Tak wiĂŞc demokratyczna idea, Âże to spoÂłeczeĂąstwo posiada publicznie paĂąstwo, przyjĂŞÂła siĂŞ nawet w Liechtensteinie. PowyÂższe omĂłwienie jednakÂże wyraÂźnie wskazuje, Âże Liechtenstein pozostaje rzÂądem prywatnym w istocie. Musimy teraz odnieœÌ siĂŞ do pytania, dlaczego Liechtenstein zachowaÂł libertariaĂąskie aspekty prywatnej wÂłasnoÂści rzÂądu, podczas gdy nie jest juÂż rzÂądem prywatnym pod wzglĂŞdem formy.

Dlaczego Liechtenstein zachowuje sw¹ wolnoœÌ?

OdpowiedÂź na zadane wyÂżej pytanie jest dwojaka. Po pierwsze, Liechtenstein byÂł wzglĂŞdnie odizolowany od idei politycznych i gwaÂłtownych wstrzÂąsĂłw rewolucji francuskiej. ChociaÂż przyjĂŞÂły siĂŞ tam pewne idee demokratyczne — niemoÂżliwe, by tak siĂŞ nie staÂło — Liechtenstein nie doÂświadczyÂł Âżadnych nagÂłych i gwaÂłtownych zmian w jego kulturze politycznej. Po drugie, pomimo owego zadomowienia siĂŞ pewnych idei demokratycznych maÂły rozmiar paĂąstwa zniechĂŞca politykĂłw demokratycznych do podejmowania jakichkolwiek radykalnych zmian.

Odizolowanie od rewolucji francuskiej

Rewolucja francuska i jej nastĂŞpstwa — ciÂągnÂące siĂŞ aÂż do dziÂś — spowodowaÂły wiĂŞkszoœÌ obecnych problemĂłw Zachodu, a wzglĂŞdne odizolowanie Liechtensteinu od owych wydarzeĂą tÂłumaczy jego powodzenie. Jak gÂłoszÂą znane sÂłowa Eryka von Kuehnelt-Leddihna (1990, s. 319): „Dla przeciĂŞtnej osoby wszystkie problemy zaczynajÂą siĂŞ od drugiej wojny Âświatowej; dla bardziej doinformowanej — od pierwszej wojny Âświatowej; dla uczciwego historyka — od rewolucji francuskiej”. Tak wiĂŞc nasze dociekania zaczynamy od rewolucji francuskiej.

Rewolucja francuska byÂła oznakÂą odrodzenia siĂŞ masowej demokracji na Zachodzie. Przedtem niemal wszystkie zachodnie rzÂądy byÂły wzglĂŞdnie zdecentralizowanymi monarchiami lub arystokratycznymi, elitarystycznymi republikami50. ChociaÂż ulegaÂły one centralizacji, proces ten byÂł powolny, a pewne ograniczenia wolnoÂści nigdy nie byÂły tolerowane. PrzykÂładowo, Âżaden monarcha, nawet najbardziej despotyczny, nie mĂłgÂł wprowadziĂŚ masowego poboru. Keuhnelt-Leddihn (1990; s. 22; podkreÂślenie w oryginale) ilustruje tĂŞ uwagĂŞ:

WyglÂąda na to, Âże monarchowie, tacy jak Ludwik XIV, JĂłzef II czy Jerzy III, byli autentycznymi liberaÂłami — wedÂług nowoÂżytnych standardĂłw. ÂŻaden z nich nie mĂłgÂł wydaĂŚ ani dekretu powoÂłujÂącego mĂŞskich poddanych do jego armii, ani dekretu regulujÂącego dietĂŞ jego obywateli, ani takiego, ktĂłry wymagaÂłby powszechnego ujawnienia dziaÂłalnoÂści gospodarczej przez kaÂżdego pana domu. Dopiero w epoce demokratycznej pobĂłr, prohibicja oraz zeznania podatku dochodowego uczynione zostaÂły prawem przez przedstawicieli ludu, dysponujÂących wÂładzÂą znacznie wiĂŞkszÂą, niÂż mogliby to sobie wymarzyĂŚ monarchowie absolutni.

Rewolucja francuska doprowadziÂła do rozkwitu nacjonalizmu. Monarchia, bĂŞdÂąc instytucjÂą miĂŞdzynarodowÂą, nie sprzyjaÂła pojawieniu siĂŞ nacjonalizmu, jako Âże wiĂŞkszoœÌ monarchĂłw byÂła cudzoziemcami wzglĂŞdem poddanych, nad ktĂłrymi panowali, miaÂła zagranicznego ma³¿onka bÂądÂź jedno i drugie51. Ponadto, jak wspomniano wyÂżej, poddani monarchii sÂą mniej skÂłonni kojarzyĂŚ swe interesy z paĂąstwem jako caÂłoÂściÂą. Monarchie zdoÂłaÂły tymczasowo zatamowaĂŚ przypÂływ nacjonalizmu i demokracji po Waterloo, jednak ziarno zostaÂło zasiane. Demokracja zdobywaÂła teren, aÂż ostatecznie zniszczyÂła monarchie Europy z koĂącem pierwszej wojny Âświatowej. Wraz z zakoĂączeniem tej wojny wiĂŞkszoœÌ monarchĂłw Europy zostaÂło obalonych (tak jak we Francji, Niemczech i Austrii) lub zredukowanych do statusu figuranta (jak w Zjednoczonym KrĂłlestwie52). W ten sposĂłb „proces decywilizacyjny” Hoppego zacz¹³ siĂŞ wraz z rewolucjÂą francuskÂą53.

Liechtensteinowi uda³o siê jednak unikn¹Ì wci¹gniêcia w ten zgie³k. Raton (1970, s. 29-30, 103) zauwa¿a na przyk³ad, ¿e rewolucje roku 1848 odnios³y niewielki skutek w Liechtensteinie; pocz¹tkowo wybuch³y pewne zamieszki, lecz szybko ucich³y, nie powoduj¹c ¿adnych znacz¹cych zmian politycznych. Po³¹czenie kilku czynników uchroni³o Liechtenstein od doœwiadczenia jakichkolwiek ca³oœciowych zmian w jego kulturze politycznej. Niektóre tego przyczyny s¹ doœÌ oczywiste. Liechtenstein nie posiada zasobów naturalnych i po³o¿ony jest na stosunkowo odleg³ym, górzystym terenie. Chocia¿ sta³ siê jednym z najbogatszych krajów w Europie po drugiej wojnie œwiatowej, Liechtenstein w dziewiêtnastym i na pocz¹tku dwudziestego wieku by³ ubogi. Po³¹czenie tych faktów oraz niewielki rozmiar Liechtensteinu uczyni³y go nieatrakcyjnym celem dla potencjalnych zdobywców54. Hitler, na przyk³ad, pogardliwie pomin¹³ ów kraj jako nieistotny55.

Geografia nie by³a jednak jedyn¹ rzecz¹, jaka uchroni³a Liechtenstein, podczas gdy reszta Europy ruszy³a na wojnê; jego monarchowie równie¿ odegrali wiod¹c¹ rolê. W³aœciwie Liechtenstein prawdopodobnie nie przetrwa³by wojen napoleoùskich i pierwszej wojny œwiatowej bez wysi³ków jego xi¹¿¹t, panuj¹cych w owych burzliwych czasach.

Podczas wojen napoleoĂąskich, zauwaÂża Beattie (2004a, s. 21), Liechtenstein „powinien zgodnie z logikÂą znikn¹Ì z mapy Europy”. Kiedy Napoleon pokonaÂł AustriĂŞ, wywÂłaszczyÂł wielu pomniejszych niemieckich wÂładcĂłw, a Liechtenstein stanowiÂłby idealne terytorium do zrekompensowania strat56. Napoleon zmusiÂł cesarza ÂŚwiĂŞtego Cesarstwa Rzymskiego Franciszka do abdykacji oraz zapoczÂątkowaÂł ZwiÂązek ReĂąski — grupĂŞ szesnastu paĂąstw niemieckich (³¹cznie z Liechtensteinem) pod swojÂą protekcjÂą.

W³¹czenie Liechtensteinu do ZwiÂązku przez Napoleona nie miaÂło zbytnio sensu, jako Âże byÂł on [Liechtenstein] „osobliwoÂściÂą poÂśrĂłd owych znacznie grubszych ryb”57. ByÂło to tym bardziej zaskakujÂące, jeÂśli wzi¹Ì pod uwagĂŞ sprzeciw xiĂŞcia Jana I wobec wyrzeczenia siĂŞ swej lojalnoÂści wzglĂŞdem Wiednia i bezpoÂśredniego podporzÂądkowania siĂŞ Napoleonowi. W nietypowy dla siebie sposĂłb Napoleon robiÂł wszystko co w jego mocy, aby zjednaĂŚ sobie Jana, wliczajÂąc w to klauzulĂŞ w dokumencie zaÂłoÂżycielskim ZwiÂązku, pozwalajÂącÂą dowolnemu wÂładcy, ktĂłry pragn¹³ pozostaĂŚ lojalnym wobec obcego mocarstwa, abdykowaĂŚ na korzyœÌ jednego ze swoich synĂłw. Klauzula ta — najwyraÂźniej zaprojektowana z myÂślÂą o sytuacji Jana — pozwoliÂła mu abdykowaĂŚ na rzecz jego trzyletniego syna, ktĂłry, oczywiÂście, nie byÂł jeszcze w stanie rzÂądziĂŚ. Napoleon utrzymaÂł to stanowisko, nawet wtedy, gdy wÂładcy niemieccy za¿¹dali, by oddaÂł im Liechtenstein58.

Przyczyny stronniczoœci Napoleona wzglêdem Jana s¹ niejasne. Jan wyraŸnie podejmowa³ wszelkie starania, by zatrzymaÌ swe xiêstwo, poniewa¿ wiedzia³, ¿e jeœli Dom Liechtensteinów utraci³by je, utraci³by on tak¿e swój status xi¹¿êcy i sta³by siê jedynie cz³onkiem wy¿szej arystokracji. Napoleon najwyraŸniej lubi³ i podziwia³ Jana na niwie osobistej oraz prawdopodobnie wierzy³, ¿e Jan móg³by byÌ przydatny jako kontakt we Wiedniu lub jako zamiennik nieskorych do wspó³pracy w³adców niemieckich. Jest jasne, ¿e Liechtenstein nie przetrwa³by wojen napoleoùskich bez zdolnoœci dyplomatycznych Jana I, jego niezale¿noœci umys³u oraz determinacji do zatrzymania swego xiêstwa59.

DziĂŞki wysiÂłkom innego Jana, Jana II, Liechtenstein przetrwaÂł pierwszÂą wojnĂŞ ÂświatowÂą, wojnĂŞ, ktĂłra zniszczyÂła Stary PorzÂądek w caÂłej Europie. Jak wspomniano wyÂżej, Jan, pomimo pewnych naciskĂłw spoÂłecznych, by przystÂąpiĂŚ do wojny u boku Austrii — ĂłwczeÂśnie bliskiego sojusznika Liechtensteinu (Austria reprezentowaÂła interesy Liechtensteinu za granicÂą) — utrzymaÂł politykĂŞ ÂścisÂłej neutralnoÂści. Gdyby walczyÂł z aliantami, jego kraj zapewne padÂłby ofiarÂą d¹¿eĂą Woodrowa Wilsona, „by uczyniĂŚ Âświat bezpiecznym dla demokracji”. Po wojnie alianci rozwiÂązali Cesarstwo Austriackie; skÂłoniÂło to Jana II do odejÂścia od sojuszu z AustriÂą na rzecz neutralnej Szwajcarii celem zachowania przedstawicielstwa za granicÂą60. Dalekowzroczna polityka Jana II — rozwiÂązanie armii, polityka neutralnoÂści podczas pierwszej wojny Âświatowej oraz sojusz ze SzwajcariÂą — poÂłoÂżyÂły fundamenty pozwalajÂące jego krajowi zachowaĂŚ neutralnoœÌ w czasie drugiej wojny Âświatowej (pod panowaniem Franciszka JĂłzefa II) i tym samym unikn¹Ì kolejnej wielkiej katastrofy dwudziestego wieku.

Zmyœlna dyplomacja Jana I i przezornoœÌ Jana II odzwierciedlaj¹ dwie wspomniane ju¿ wczeœniej cechy, powszechne wœród w³adców monarchicznych, lecz zazwyczaj ca³kowicie obce demokratycznym przywódcom: kosmopolityzm i dalekowzrocznoœÌ. Kosmopolityzm i dyplomatyczny kunszt Jana I zyska³y szacunek i podziw jednego z najwiêkszych, najbardziej bezwzglêdnych zdobywców w historii, który okaza³ swe uznanie, pozostawiaj¹c xiêstwo Jana I w spokoju, chocia¿ zajêcie go le¿a³oby w jego najlepszym interesie. PrzezornoœÌ Jana II uchroni³a kraj przed pierwsz¹ wojn¹ œwiatow¹ oraz po³o¿y³a fundament pod jego neutralnoœÌ w drugiej wojnie œwiatowej. Jest w¹tpliwe, by demokratyczny przywódca zdo³a³ ocaliÌ Liechtenstein przed wojnami napoleoùskimi lub œwiatowymi.

Odizolowanie Liechtensteinu od rewolucji francuskiej pomaga wyjaÂśniĂŚ jego libertariaĂąskie tendencje. Zmiany w postrzeganiu przez ten kraj relacji miĂŞdzy rzÂądem a spoÂłeczeĂąstwem byÂły raczej powolne niÂż szybkie i gwaÂłtowne. Szeroki zakres wÂładzy Monarchii ma ÂłagodzÂący wpÂływ na politykĂłw Liechtensteinu. UnikajÂą oni wprowadzania jakichkolwiek drastycznych zmian z obawy przed xi¹¿êcym wetem, a za panowania Franciszka JĂłzefa II nawet omawiali z xiĂŞciem potencjalne prawa przed ich zaproponowaniem61. Jan Adam II korzysta z mniej konwencjonalnych metod, takich jak przemĂłwienia oraz media, by docieraĂŚ ze swym przesÂłaniem62. W ten sposĂłb, mimo iÂż kraj nie jest juÂż rzÂądem prywatnym pod wzglĂŞdem formy — w dzisiejszych czasach byÂłoby praktycznie niemoÂżliwe, by monarcha twierdziÂł, iÂż paĂąstwo jest jego wÂłasnoÂściÂą — pozostaje rzÂądem prywatnym w istocie; stare monarchiczne polityki minimalnego opodatkowania oraz interweniowania w gospodarkĂŞ trwajÂą nienaruszone. Rezultatem jest stopieĂą wolnoÂści i powodzenia niespotykany w Âżadnym innym paĂąstwie zachodnim.

CiÂągÂły prymat Monarchii — Beattie (2004a, s. 225) zauwaÂża, Âże „Jan Adam II niekiedy okreÂślany jest jako stronnictwo samo w sobie” — zniechĂŞca najwiĂŞkszych demagogĂłw do udziaÂłu w polityce. Jest maÂło prawdopodobne, by ¿¹dni wÂładzy demagodzy prĂłbowali siĂŞgn¹Ì po niÂą, gdy wiedzÂą, Âże pod wzglĂŞdem wpÂływĂłw zawsze bĂŞdÂą znajdowaĂŚ siĂŞ poniÂżej Monarchii. Jakub Balmes (1850, s. 143) elokwentnie opisuje tĂŞ przewagĂŞ monarchii:

Ujmuj¹c rzeczy abstrakcyjnie, nie ma nic bardziej absurdalnego ni¿ monarchia dziedziczna, sukcesja zapewniona rodzinie, która mo¿e w ka¿dej chwili umieœciÌ na tronie dziecko, g³upca lub drania; a jednak w praktyce nie ma nic m¹drzejszego, bardziej roztropnego i przezornego. Uczy tego d³ugie doœwiadczenie wieków, wykazano to na gruncie rozumu i dowiod³y tego smutne ostrze¿enia tych nacji, które próbowa³y monarchii elekcyjnej. Jaka jest tego przyczyna? W³aœnie to podejmujemy siê wyt³umaczyÌ. Monarchia dziedziczna niweczy wszystkie nadzieje b³êdnej ambicji; bez tego spo³eczeùstwo zawsze zawiera zal¹¿ek problemów, zasadê rewolty, ¿ywion¹ przez tych, którzy maj¹ nadziejê przej¹Ì przywództwo pewnego dnia. W czasach spokoju, i w warunkach monarchii dziedzicznej, poddany, jakkolwiek majêtny, jakkolwiek wybitny by by³ ze wzglêdu na swój talent lub mêstwo, nie mo¿e, nie bêd¹c szaleùcem, mieÌ nadziei na zostanie królem; myœl taka nigdy nie przychodzi mu do g³owy. Zmieùmy jednak okolicznoœci, dopuszczaj¹c, mo¿e nie prawdopodobieùstwo, lecz mo¿liwoœÌ takiego zdarzenia, a przekonamy siê, ¿e wnet znajd¹ siê gorliwi kandydaci.

Rozmiar paĂąstwa

Kolejny czynnik, jaki pomĂłgÂł w ograniczeniu rozrostu rzÂądu w Liechtensteinie, to maÂły rozmiar XiĂŞstwa. Liechtenstein zajmuje niewielki obszar, a liczba mieszkaĂącĂłw wynosiÂła w 2001 roku tylko 33 52563. MaÂłe paĂąstwa majÂą niewielkÂą motywacjĂŞ do ingerowania w gospodarkĂŞ z kilku powodĂłw. Po pierwsze, wszystkie rejony paĂąstwa znajdujÂą siĂŞ w bliskim poÂłoÂżeniu wzglĂŞdem paĂąstw sÂąsiadujÂących, uÂłatwiajÂąc jego obywatelom zdobycie wiedzy na temat owych paĂąstw i, jeÂżeli to konieczne, „zagÂłosowanie stopami” poprzez wyprowadzkĂŞ; obywatele maÂłych paĂąstw mogÂą emigrowaĂŚ z ÂłatwoÂściÂą, poniewaÂż znajdujÂą siĂŞ niezmiennie blisko sÂąsiedniego paĂąstwa. Daje to maÂłym paĂąstwom zachĂŞtĂŞ, by utrzymywaĂŚ podatki na niskim poziomie i ogĂłlnie zwiĂŞkszaĂŚ dobrobyt poprzez moÂżliwie najmniejszÂą ingerencjĂŞ w gospodarkĂŞ. W odró¿nieniu od paĂąstw duÂżych, ktĂłre mogÂą, w przewaÂżajÂącej mierze, opodatkowywaĂŚ i wydawaĂŚ wedle upodobania, gdyÂż ich obywatelom trudniej jest wyjechaĂŚ, paĂąstwa maÂłe muszÂą konkurowaĂŚ z innymi rzÂądami64. Jan Adam II zauwaÂżyÂł Ăłw fakt i postrzega go pozytywnie; przekonywaÂł, iÂż „paĂąstwa muszÂą konkurowaĂŚ pokojowo, by zaoferowaĂŚ swym klientom usÂługi po najniÂższej cenie”65. DuÂże paĂąstwa przeciwnie — nie lubiÂą konkurencji. Stany Zjednoczone daÂły temu wyraz w extremalnej skali, zwiĂŞkszajÂąc niedawno podatki Amerykanom ÂżyjÂącym za granicÂą (skÂłaniajÂąc tym samym wielu z nich do zrzeczenia siĂŞ swego obywatelstwa)66. Stany Zjednoczone to „jedyny rozwiniĂŞty kraj, ktĂłry nakÂłada podatki na swych obywateli, gdy mieszkajÂą za granicÂą”67. Polityka ta jest szczegĂłlnie skandaliczna, jeÂśli wzi¹Ì pod uwagĂŞ to, iÂż Amerykanie, ktĂłrzy nie mieszkajÂą w Ameryce, nie otrzymujÂą Âżadnych rzekomych „beneficjĂłw” [wynikajÂących z posiadania] obywatelstwa amerykaĂąskiego.

Po drugie, protekcjonizm mo¿e byÌ katastrofalny dla ma³ego paùstwa. W du¿ym paùstwie, takim jak np. Stany Zjednoczone, ludzie mog¹ cieszyÌ siê dobrobytem pomimo wysokich ce³, o ile rz¹d nie ogranicza handlu wewnêtrznego, a wiêkszoœÌ dóbr mo¿na nabyÌ w obrêbie granic. W ma³ym paùstwie jest inaczej, gospodarka wewnêtrzna jest znacznie mniej zró¿nicowana, a ludzie musz¹ handlowaÌ z paùstwami s¹siaduj¹cymi, aby przetrwaÌ68. Tak wiêc, jak pisze filozof prawa Karol Lottieri (2002, s. 35-36):

Szwajcarskie kantony, Liechtenstein, San Marino, Andora czy Monako nigdy nie myÂślaÂły o uzyskaniu przewagi poprzez odrzucenie handlu miĂŞdzynarodowego. Owe maÂłe wspĂłlnoty polityczne — ci prawdziwi i jedyni spadkobiercy wspaniaÂłego europejskiego ducha — zainteresowane sÂą szerzeniem zasad libertariaĂąskich i wolnorynkowych. PragnÂą one exportowaĂŚ swe specjalnoÂści oraz kupowaĂŚ wszystkie dobra, ktĂłrych nie mogÂą wyprodukowaĂŚ. W rzeczywistoÂści te niewielkie byty polityczne sÂą w najlepszym poÂłoÂżeniu, by daĂŚ nam waÂżnÂą lekcjĂŞ: miĂŞdzynarodowy podziaÂł pracy jest uÂżyteczny dla jednostek, rodzin, spoÂłecznoÂści oraz przedsiĂŞbiorstw69.

W koĂącu, jak zauwaÂża Lottieri (2002, s. 34-35), obywatele maÂłego paĂąstwa bĂŞdÂą tolerowaĂŚ programy redystrybucyjne w znacznie mniejszym stopniu niÂż mieszkaĂący duÂżego paĂąstwa. W duÂżym paĂąstwie koszty programĂłw redystrybucyjnych mogÂą byĂŚ rozÂłoÂżone na miliony podatnikĂłw. Dlatego teÂż konsekwencje gospodarcze nie sÂą tak natychmiastowo zauwaÂżalne, by wywoÂłaĂŚ bunt. Inaczej jest w maÂłym paĂąstwie, efekt podniesienia podatkĂłw daÂłby siĂŞ odczuĂŚ momentalnie, wywoÂłujÂąc bunt lub masowÂą emigracjĂŞ70.

Odizolowanie Liechtensteinu od rewolucji francuskiej, a takÂże jego maÂły rozmiar uczyniÂły go krajem o jednym z najwiĂŞkszych — jeÂśli nie najwiĂŞkszym — zakresie wolnoÂści na Zachodzie. Niezak³ócona siÂła Monarchii pozostawiÂła politykĂŞ ograniczonego interwencjonizmu oraz niskich podatkĂłw w wiĂŞkszoÂści nietkniĂŞtÂą. Ponadto, chociaÂż paĂąstwo to ulegÂło demokratyzacji, nie zostaÂło opanowane przez demagogĂłw, poniewaÂż przodujÂąca pozycja Monarchii zniechĂŞca ich od wkroczenia na scenĂŞ politycznÂą. I w koĂącu istnieje maÂłe prawdopodobieĂąstwo, by wybrani politycy d¹¿yli do jakiejkolwiek radykalnej polityki interwencjonistycznej, gdyÂż powstrzymuje ich niewielki rozmiar Liechtensteinu.

Konkluzja

Liechtenstein jest wa¿ny dla uczniów wolnoœci. Przez ca³¹ jego historiê niskie preferencje czasowe jego w³adców oraz wysoki stopieù œwiadomoœci klasowej wœród jego mieszkaùców ³¹cznie przyczynia³y siê do minimalizowania rozrostu rz¹du. Po³o¿enie geograficzne i wysoce kompetentne przywództwo uchroni³y Xiêstwo od wstrz¹sów towarzysz¹cych wzrostowi demokracji. Teoria Hoppego o rz¹dzie prywatnym pomaga wyjaœniÌ ci¹g³y sukces Xiêstwa, natomiast rozwój Liechtensteinu dostarcza obszernego materia³u dowodowego na prawdziwoœÌ jego teorii.

Trzeba jednak zaznaczyĂŚ, Âże Liechtenstein przyj¹³ pewne zasady, wobec ktĂłrych libertarianie mogÂą wyraziĂŚ sprzeciw. ObowiÂązuje tam, na przykÂład, oficjalna religia (katolicyzm), a nauczanie religii jest obowiÂązkowe w szkoÂłach publicznych71. ÂŚwiÂątynie katolickie otrzymujÂą fundusze z podatkĂłw. JednakÂże konstytucja gwarantuje wolnoœÌ sumienia, wiĂŞc mieszkaĂący Liechtensteinu majÂą swobodĂŞ wyboru wÂłasnej religii72. Narkotyki i prostytucja sÂą nielegalne, lecz to siĂŞ powoli zmienia, przynajmniej w odniesieniu do narkotykĂłw. WedÂług Beattiego (2004a, s. 347), „filozofiÂą Liechtensteinu jest wspieranie kaÂżdego w jego osobistej odpowiedzialnoÂści za dbanie o wÂłasne zdrowie, a nie karanie ludzi za zachowanie naraÂżajÂące je”. Tak wiĂŞc Liechtenstein stopniowo depenalizuje zaÂżywanie narkotykĂłw. XiĂŞstwo dziaÂła w tej kwestii powoli, „by nie naraÂżaĂŚ interesĂłw sÂąsiadĂłw, nie wysyÂłaĂŚ zÂłych sygna³ów reszcie Âświata lub nie prowokowaĂŚ niekontrolowanej expansji handlu i zaÂżywania”73.

WolnoœÌ i powodzenie Liechtensteinu daje libertarianom takÂże przykÂład tego, jaka moÂże byĂŚ istniejÂąca dziÂś, najbardziej znoÂśna forma paĂąstwa. Niniejsza praca sugeruje, iÂż jeÂśli musi istnieĂŚ paĂąstwo w swym nowoczesnym, demokratycznym ksztaÂłcie — powrĂłt do dawnego ustroju, w ktĂłrym paĂąstwo stanowi wÂłasnoœÌ monarchy, wydaje siĂŞ niemoÂżliwy — w takim razie najbardziej znoÂśnÂą jego formÂą jest monarchia konstytucyjna, w ktĂłrej monarcha zachowuje szeroki zakres wÂładzy celem odstraszania demagogii. PaĂąstwo powinno teÂż byĂŚ ograniczone do maÂłych rozmiarĂłw (zarĂłwno pod wzglĂŞdem populacji, jak i terytorium), dajÂąc politykom nik³¹ zachĂŞtĂŞ do rozszerzania go. W tej sytuacji, jak pokazuje nam Liechtenstein, monarchia jest, mĂłwiÂąc sÂłowami Karola Maurrasa, „najmniejszym zÂłem, szansÂą na coÂś dobrego”74.

Sceptycy mogÂą wskazaĂŚ na SzwajcariĂŞ jako stojÂący w sprzecznoÂści przykÂład wolnej i prosperujÂącej demokracji. Szwajcaria nie jest jednak kontrprzykÂładem, na jaki poczÂątkowo wyglÂąda; demokracja w Szwajcarii ró¿ni siĂŞ od demokracji w pozostaÂłych paĂąstwach zachodnich. Jak wskazujÂą Jonatan Steinberg (1996, rozdziaÂł 3) i Tomasz Fleiner (2002), Szwajcaria jest znacznie mniej zcentralizowana niÂż jej sÂąsiedzi; rzÂądy kantonalne i lokalne cieszÂą siĂŞ znacznÂą autonomiÂą. Szwajcaria, podobnie jak Liechtenstein, nie przyjĂŞÂła masowej demokracji w stylu rewolucji francuskiej75. Tak wiĂŞc ÂźrĂłdÂłem szwajcarskiej wolnoÂści nie jest wspó³czesna masowa demokracja, lecz kombinacja zdecentralizowanej demokracji bezpoÂśredniej oraz autentycznego federalizmu76, jakiego pró¿no szukaĂŚ w innych paĂąstwach zachodnich. Fleiner (2002, s. 108-112) stwierdza, iÂż wÂłaÂściwie demokracja nie mogÂłaby funkcjonowaĂŚ w Szwajcarii bez federalizmu (oraz vice versa). Co najwaÂżniejsze, powinniÂśmy pamiĂŞtaĂŚ d¹¿enie xiĂŞcia Jana Adama II do ustanowienia miĂŞdzynarodowego przykÂładu poprzez w³¹czenie [prawa do] secesji do konstytucji. PowrĂłt do rzÂądĂłw monarchicznych w duÂżych paĂąstwach jest prawdopodobnie niemoÂżliwy, a tak czy owak, majÂąc na uwadze wspó³czesne paĂąstwa narodowe, monarchia jest tylko mniejszym zÂłem niÂż demokracja. Naszym celem powinno byĂŚ stworzenie, poprzez secesjĂŞ, „dziesiÂątek tysiĂŞcy osobnych krajĂłw, regionĂłw i kantonĂłw, oraz setek tysiĂŞcy niepodlegÂłych wolnych miast, takich jak wspó³czesne «osobliwoÂści» w rodzaju Monako, Andory, San Marino, Liechtensteinu, Hong Kongu czy Singapuru”77.

Bibliografia

Balmes, Jaime, 1850. Protestantism and Catholicity Compared in Their Effects on the Civilization of Europe. Baltimore: John Murphy & Co.

Beattie, David, 2004a. Liechtenstein: A Modern History. New York: I.B. Tauris.

———, 2004b. “The House of Liechtenstein: A Study in Monarchy” The Royal Stuart Papers LXV. Wiltshire, U.K.: Royal Stuart Society.

Carvajal, Doreen, 2006. “Tax Leads Americans Abroad to Renounce U.S.” (18 grudnia), dostĂŞp 10 lutego 2007.

Ferguson, Niall, 1999. The Pity of War: Explaining World War I. New York: Basic Books.

Fleiner, Thomas, 2002. “Recent Developments of Swiss Federalism” Publius 32 (2): 97–123.

Hoppe, Hans-Hermann, 2001. Democracy—The God That Failed: The Economics and Politics of Monarchy, Democracy, and Natural Order. New Brunswick, N.J.: Transaction.78

———, 1998. “The Economic and Political Rationale for European Secessionism” In Secession, State, and Liberty. David Gordon, ed. New Brunswick, N.J.: Transaction. Pp. 191–223.

Jouvenel, Bertrand de, [1948] 1993. On Power: The Natural History of Its Growth. Indianapolis: Liberty Fund.

———, [1957] 1998. Sovereignty: An Inquiry Into the Political Good. Indianapolis: Liberty Fund.

Kreptul, Andrei, 2003. “The Constitutional Right of Secession in Political Theory and History” Journal of Libertarian Studies 17 (4): 39–100.

Kuehnelt-Leddihn, Erik von, 1990. Leftism Revisited: From De Sade and Marx to Hitler and Pol Pot. Washington, D.C.: Regnery Gateway

———, [1952] 1993. Liberty or Equality? The Challenge of Our Time. Front Royal, Va.: Christendom Press.

———, 2000. “Monarchy and War” Journal of Libertarian Studies 15 (1): 1–41.79

———, [1943] 2007. The Menace of the Herd, or Procrustes at Large. Auburn, Ala.: Ludwig von Mises Institute.

“Liechtenstein prince wins powers” 2003 (16 marca), dostĂŞp 10 lutego 2007.

Lottieri, Carlo, 2002. “European Unification as the New Frontier of Collectivism: The Case for Competitive Federalism and Polycentric Law” Journal of Libertarian Studies 16 (1): 23–44.

Mencken, H.L, 1926. Notes on Democracy. New York: Knopf.

Nickerson, Hoffman, 1942. The Armed Horde, 1793–1939: A Study of the Rise, Survival, and Decline of the Mass Army. New York: Putnam.

Raton, Pierre, 1970. Liechtenstein: History and Institutions of the Principality. Vaduz, Liechtenstein: Liechtenstein-Verlag, 1970.

Rothbard, Murray N., [1982] 1998. The Ethics of Liberty. New York: New York University Press.

Spencer, Herbert, [1851] 1969. “The Right to Ignore the State” In Social Statics. New York: August M. Kelley Publishers. P. 206–216.

Steinberg, Jonathan, 1996. Why Switzerland? 2nd ed. Cambridge: Cambridge University Press.

tÂłumaczenie: Dawid ÂŚwionder

wspó³praca: Tomasz Powyszyùski, Adam Raszewski, Adrian Nikiel


Jak mogliÂście zauwaÂżyĂŚ, ten tekst nie naleÂży do mnie - aczkolwiek bardzo mi siĂŞ podoba i chciaÂłem go Wam pokazaĂŚ w zwiÂązku z ostatnimi dysputami na temat monarchii w Polsce.
Co o tym sÂądzicie?